مدیریت مصرف ، راهکار اساسی اصلاح الگوی مصرف
انسانها برای زیستن نیازمند به مصرف اند . از مصرف هوا ، آب و غذا گرفته تا پوشاک ، ا نرژی و زمان . بدین منظور ، بشر از آغاز خلقت به فکر تولید محصولات گوناگون جهت مصرف خود و همنوعا نش بوده است و کوشیده است تا با بهره گیری از مواهب بیکران ونعمتهای بی شمار الهی ، ما یحتاج خویش را تولید نماید .
در طول اعصار و قرون ، جوامعی که از امکانات طبیعی و منابع مادی کمتر برخوردار بوده اند ، سعی کرده اند با سخت کوشی بیشتر و مدیریت منابع بهتر ، از حداقل امکانات ، حداکثر بهره برداری را داشته باشندو با تکیه بر دانش ومهارت خویش ، با کار و تلاش بیشتر و با روی آوردن به صنعت و تکنولوژی کمبود منابع را جبران کنند . بر عکس ، جوامعی که از امکانات و منابع طبیعی و خداداد بیشتر برخوردار بوده ا ند ، با تکیه بر آن منابع و استفاده نا متعارف از آنها ، کوشش و تلاش کمتری برای رفع نیاز های خویش از طریق صنعت وتکنولوژی بکار بسته اند و سعی کرده اند با فروش مواد خام ( نفت - ذغال سنگ - گاز - سنگهای معدنی و. . . ) ثروت ملی خویش را به ثمن بخس بفروشند و در مقابل ، محصولات صنعتی کشورهای پیشرفته را با قیمتهای گزاف خریداری و وارد نمایند تا نیازهای مصرفی خود را بر طرف کنند .
از سوی دیگر ، مرد مان جوامع سرمایه دار (برخوردار از مواهب طبیعی ) با تکیه بر ثروتهای ملی و خدادادی خویش ، به مصرف گرایی و ولخرجی در مصرف ، خو گرفته اند و مصرف نامتعارف ، جزو عادات ثانویه آنها شده است . متأسفانه نمونه این وضعیت را در کشورمان بخوبی می توان مشاهده کرد . نگاهی گذرا به آمار و ارقام مصرف انرژی و مواد غذایی اصلی در کشور و مقایسه آن با چند کشور صنعتی بیانگر این حقیقت تلخ می باشد:
" بر اساس گزارش، موسسه «مارکت اوراکل» ایران از نظر ارائه بنزین ارزان سومین کشور و از نظر میزان یارانه پرداختی به این کالا نخستین کشور در میان کشورهای جهان است و بیش از 36 درصد کل مصرف بنزین خاورمیانه در سال 2007 در ایران مصرف ‌گردیده است. متوسط مصرف سوخت خودروهای بنزینی در کشورمان حدود 11 لیتر در روز است در حالی که متوسط مصرف سوخت در کشورهای دیگر نظیر آلمان و ژاپن 5/2، در انگلیس 5/3، در فرانسه 9/1، در کانادا 5/6 و در کشور آمریکا 3/7 لیتر در روز است.هر 10 سال یک بار میزان مصرف سوخت در ایران 2 برابر می‌شود اما این نرخ رشد در مقیاس جهانی یک تا 2 درصد بیشتر نیست و میزان سوخت مصرفی جهان در حدود هر 50 سال یک بار 2 برابر می‌شود. یعنی ایران در مقایسه با میانگین جهانی 4 تا 5 برابر بیشتر سوخت مصرف می‌کند.
هم‌اکنون 9 درصد سوخت جهان در ایران و توسط تنها یک درصد جمعیت جهان مصرف می‌شود. و هر ساله بیش از 38درصد از بودجه سالانه دولت ایران به یارانه بنزین اختصاص می‌یابد در حالی که در صورت مصرف استاندارد، ایران می‌تواند یکی از صادر کنندگان بنزین باشد.
سرانه مصرف نان در ایران به گفته معاون وزیر بازرگا نی حدود 160 کیلوگرم در سال است که نسبت به کشورهای اروپایی نظیر فرانسه که 56 کیلوگرم و در آلمان 70 کیلوگرم در سال است بیش از 2 تا 3 برابر است. و به اذعان رئیس کمیسیون برنامه و بودجه مجلس یارا نه نان طی پنج سال اخیر به طور متوسط سالانه بیش از 30 درصد رشد داشته است و در سال جاری این رقم بالغ بر 26 هزار میلیارد ریال است و ادامه این روند طی 10 سال آینده با رشد متوسط 15 درصد بدون در نظر گرفتن افزایش یارا نه قیمت نان ، میزان یارا نه پرداختی به 600 هزار میلیارد ریال خواهد رسید.
براساس گزارش صندوق بین‌المللی پول، ایران دومین کشور جهان از نظر پرداخت یارا نه انرژی با رقم 37 میلیارد دلار می‌باشد .مصرف سرا نه ا نرژی در ایران به ازای هر نفر بیش از 5 برابر مصرف سرانه کشوری مانند ا ندونزی با 225 میلیون نفر جمعیت، 2 برابر چین با یک میلیارد و 300 میلیون نفر جمعیت و 4 برا بر کشور هند با یک میلیارد و 122 میلیون نفر جمعیت است که با مقایسه شاخص شدت مصرف ا نرژى در ایران با بسیارى از کشورهاى جهان ، شاهد وضعیت نا هنجار بهره بردارى ا نرژى هستیم .
در بخش ساختمان و مسکن ایران براساس آمار و ارقام منتشره، متوسط مصرف انرژی به ازای هر مترمربع در ایران 6/2 برابر متوسط مصرف در کشورهای صنعتی است که در بعضی از شهرهای کشورمان، این رقم به حدود 4 برا بر می رسد.
الگوی مصرف آب آشامیدنی بر اساس اعلام بانک جهانی برای یک نفر در سال، یک متر مکعب و برای بهداشت در زندگی به ازای هر نفر، 100 متر مکعب در سال است. بر این اساس، در کشور ما 70 درصد بیشتر از الگوی جهانی آب مصرف می‌شود! از نظر مصرف برق هم ، ایران نوزدهمین کشور پرمصرف برق در دنیاست.ودولت سالیانه یارانه‌ 4 هزار میلیارد تومانی برای برق در نظر می گیرد. دکتر داوودى معاون اول رئیس‌جمهور در همایش ملى نگاه قدسى به آب گفته است که سرانه مصرف آب ایرا نى‌ها پنج برابر سرانه مصرف جهان است.
تبریزی مدیرعامل سابق شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی در خصوص میزان مصرف گاز ایران گفته است: ایران بعد از کشورهای امریکا و روسیه در رتبه سوم مصرف جهان قرار دارد؛ میزان مصرف گاز طبیعی در ایران از 68 میلیارد متر مکعب در سال 2001 با متوسط رشد سالانه 3/10 درصد به 123 میلیارد متر مکعب در سال 2008 رسیده و پیش بینی می شود در سال 2012 میلادی میزان مصرف به 277 میلیارد متر مکعب برسد. و با ادامه این روند در سال های آینده ایران به یک مصرف کننده بزرگ گاز طبیعی در جهان تبدیل خواهد شد.این در حالی است که دولت در سال گذشته 134هزار میلیارد ریال یارانه گاز به مشترکان بخش خانگی تعلق داده است.
سرانه مصرف شکر در ایران 29 کیلو گرم است در حالی که میانگین مصرف شکر در جهان 22 کیلو گرم می باشد . و نیز تحقیقات کارشناسان نشان می دهد ایرانی ها 30 درصد بیشتر از میانگین جهانی روغن مصرف می کنند و همچنین مصرف میوه در ایران 4 برا بر ا ستاندارد جها نی است.
همانطور که مشاهده می کنیم مقایسه میزان مصرف در بخش های مختلف با سایر کشورها ، نشان‌دهنده وضعیت بسیار نامطلوب مصرف در همه زمینه ها است. و جالبتر اینجاست که سالیا نه نزدیک به 2/12 هزار میلیارد تومان یارانه واقعی و 78 هزار میلیارد تومان یارانه پنهان پرداخت می کنیم. که در مجموع مبلغ کل یارانه آشکار و پنهان دولت چیزی در حدود 90 هزار میلیارد تومان است.
به راستی چرا در کشوری که مردم آن مسلما نند و با آموزه های دینی و اسلامی در زمینه چگونگی مصرف آشنا می باشند ، باید شا هد چنین آماری باشیم ؟!
قرآن کریم ، در جاهای متعدّد ، مسلمانان را از اسراف و تبذیر بر حذر داشته وصریحا تأکید کرده است که :
"خداوند اسراف کاران را دوست نمی دارد" وحتی در جایی اسراف کنندگان را" برادران شیطان" نامیده است البته قرآن ، خساست در مخارج زندگی را نیز تقبیح کرده و مسلمانان را به اعتدال و میانه روی درمصرف فرا خوانده است . همچنین میانه روی در مصرف را عامل پایداری و قوام خانواده و جامعه معرفی می نماید . در سیره و گفتار پیامبر اکرم (ص) و ائمه هدی نیز نمونه های بسیاری از توجه به مصرف صحیح و عدم اسراف وتبذیر به چشم می خورد که تنهابه ذکرچند نمونه از آن اکتفا می نماییم :
- امام علی (ع) فرموده است : هر که ثروتی دارد ، مبادا آنرا تباه کند ؛ زیرا صرف کردن بی مورد آن ریخت و پاش و اسراف است . این کار او را در میان مردم کوته بین ، بلند آوازه می کند اما در نزد خدا ، بی مقدار می سازد.
- در جای دیگر می فرماید: هر کس اعتدال ومیانه روی در مصرف را رعایت نکند ، به نابودی کشیده می شود .
و در جای دیگر،" دوری از خدا و هدایت او ، جزء یاران شیطان قرار گرفتن و هلاکت دنیوی واخروی را از جمله کیفرهایی معرفی می نماید که خدا برای اسرافکاران در نظر گرفته است ".
- امام کاظم (ع) میانه روی در مصرف را عامل نجات از فقر دانسته و می فرماید : هیچ انسانی با میانه روی در مصرف ،نیازمند و فقیر نمی شود .
-امام رضا (ع) می فرماید : تباه سازی اموال و در خواست از دیگران ، مورد غضب خداوند است .
- پیامبر اکرم (ص) می فرماید : بر شما باد به صرفه جویی در مصرف ، زیرا آن گنجی است تمام نشدنی .
- امام باقر (ع) نیز در باره ارزش مال و سرمایه و شیوه صحیح مصرف آن می فرماید : بقای اسلام و مسلمانان در این است که اموال و سرمایه های جامعه ، نزد کسانی قرار گیرد که راه مصرف پسندیده آن اموال را بشناسند و آنها را در راه پسندیده مصرف کنند و فنا ونابودی اسلام و مسلمانان در این است که اموال و سرمایه های جامعه ، نزد کسانی باشد که راه مصرف صحیح و پسندیده اموال را نشناسند و آنها را در مسیر و جهت مطلوب ، مصرف نکنند .
با توجه به روایات مذ کور ، اهمیت صرفه جویی و رعایت الگوی مصرف صحیح به خوبی نمایان می گردد و می توان ادّعا کرد که حفظ عظمت و بقای دین و دنیای مسلمانان در گرو این امر می باشد ؛ چرا که مصرف بی رویه ، علاوه بر ایجادروحیه و فرهنگ تجمل گرایی و رفاه زدگی وغفلت و آثار وخیم اخلاقی واجتماعی ، آسیبها و لطمات شدیدی نیز بر پیکره اقتصاد ما وارد می سازد و ما را بیش از پیش به بیگانکان وابسته می نماید.
متأسفانه در کشور ما برخی از مردم بدلیل فاصله گرفتن از تعالیم اسلامی در مصرف و خو گرفتن به فرهنگ تجمل گرایی و با این تصوّر که ثروتهای خدادادی در کشور نامحدود وبی پایان است و باید نهایت استفاده ( سوء استفاده ) از آنها را داشت ، به مصرف بی رویه و نادرست عادت کرده اند و با سوء استفاده از ارزانی قیمت کالاها و اقلام اساسی بعلت یارانه ای بودن آنها ، با مصرف بی رویه خود ، دولت را وادار به واردات آنها نموده اند و از این طریق ، فشار سنگینی را بر پیکره اقتصاد کشور وارد ساخته اند .
بنا بر گزارش معاون امورگمرکی گمرک ، " ایران با واردات نزدیک به پنج میلیون تن گندم دریازده ماهه اول سال 87 به یکی از بزرگترین کشور های وارد کننده این محصول در جهان تبدیل شده است ؛ به این ترتیب امسال با واردات شش میلیون تن گندم به ارزش تخمینی دو میلیارد و چهار صد میلیون دلار ، ایران پس از ده سال به بزرگترین وارد کننده گندم تبدیل میشود .
آمار واردات برخی ازاقلام مصرفی کشور در یازده ماه اول سال 87 و هزینه های سنگین ناشی از هر یک ، عمیق این فاجعه را نمایانتر می سازد:

نوع محصول میزان واردات ارزش تقریبی
برنج 1249300(هزار تن) 656500(هزار دلار)
سیگار 26500(تن) 367300(هزار دلار)
شکر 892600(تن) 258300(هزار دلار)
گوشت قرمز 60800(تن) 236300(هزار دلار)
بنزین 3000062(تن) 2737200(هزار دلار)
خودرو 42461(دستگاه) 87777(میلیون دلار)
بنا بر گزارش معاون امور گمرکی گمرک ایران ،در سال 1387،ارزش کل واردات کشور حدود 5/51میلیارد دلار بوده است در حالی که کل صادرات ایران در این سال 21میلیارد دلار ارزش داشته است (واردات نزدیک به 5/2 برابرصادرات بوده است ).
مدیریت مصرف ، راهکار اساسی اصلاح الگوی مصرف
آنجا که اقتصاد ما ، یک اقتصاد دو لتی می باشد ، هزینه های یارانه ای دولت برای کالاهای مصرفی و انرژی ، بسیار بالاست (حدود 90 هزار میلیارد تومان در سال ) و این امر لطمات شدیدی را به اقتصاد ما وارد می سازد زیرا در آمدهای نفتی و صادراتی را که باید صرف امور زیر بنایی و عمرانی گردد ، به خود اختصاص می دهد و حذف آن نیز علاوه بر افزایش فاصله های طبقاتی ، فشار شدیدی را بر اقشار محروم جامعه وارد می سازد ؛ لذا باید با" مدیریت صحیح و مدبرانه مصرف " ، در سطوح فردی ، سازمانی و ملّی از هزینه های مازاد و بی رویه کاست و آنها را صرف امور تولید وبستر سازی برای توسعه کشوردر زمینه های مختلف نمود تا بتدریج فاصله میان تولید و مصرف (صادرات و واردات) به میزان معقولی برسد. بدین منظور، در راستای مدیریت صحیح مدبّرانه مصرف در هر یک از سطوح فوق ، راهکارهایی ارایه می گردد:
الف) سطح فردی :
------------------
- تغییر باورهای افراد از " مصرف متعارف و مورد نیاز " و "چگونگی درست مصرف کردن ".
- آشنایی با روش های صرفه جویی در مصرف (بویژه در مورد مصرف انرژی ) .
- پرهیز از تجمل گرایی و رفاه زدگی.
- پرهیز از چشم و هم چشمی در خرید اموال و اقلام مصرفی و تزیینی ( اسباب و اثاثیه منزل ) .
- آشنایی با توصیه ها و دستورات دین اسلام در مورد قناعت ، صرفه جویی و اسراف .
- آشنایی با آسیبها و زیانهای ناشی از مصرف بی رویه بر اقتصاد کشور و منابع ملی .
- تعهد وخویشتن داری ( تقوا ) شخصی ومقابله با وسوسه های نفسانی و هوس پروری (بویژه در تجمل گرایی ) .
- خرید مایحتاج منزل به میزان لازم و متعارف و در حد استفاده معقو ل و متعادل.
- استفاره مشترک خانوادگی از وسایلی که جنبه شخصی ندارند و می توان مشترک استفاده کرد مثل :خودرو، کامپیوتر و وسایل صوتی و تصویری .
- درک این حقیقت که مصرف بی رویه و نابجای ثروتهای خدادادی ، باعث تبا هی نعمتهای الهی و خیانت به آیندگان است .
ب) سطح سازمانی :
--------------------
- پرهیز از برگزاری سمینارها ، همایش ها و جلسات کوچک و بزرگ غیر ضروری و نا کارآمد .
- پرهیز از ریخت و پاش های بی رویه و تشریفاتی و پذیراییهای اشرافی حتی در همایش ها و جلسات ضروری .
- پرهیز از سفرهای داخلی و خارجی غیر ضروری با هزینه های دولتی و سازمانی .
- پرهیز از بکار بردن وسایل قیمتی و تزیینی و اثاثیه و مبلمان اشرافی در اتاق کار مدیران یا کارکنان .
- تکریم ارباب رجوع و رسیدگی به مشکل او در کوتاه ترین زمان ممکن ( صرفه جویی در وقت ، انرژی و امکانات ).
- ایجاد سیستم های اتوماسیون اداری در سازمانها و ادارات به منظورجلوگیری از مصرف بی رویه تجهیزات و ملزومات اداری .
- استفاده از نیروی انسانی ما هر و کار آمد ( بویژه در امور تخصصی و مدیریتها ) به منظور پرهیز از آزمون وخطا و دوباره کاری و صرفه جویی در وقت و هزینه (بهره وری بیشتر ) .
- برنامه ریزی دقیق و بودجه بندی منصفانه و پرهیز از پروژه ها و برنامه های پر هزینه و کم بازده .
- دقت و وسواس در تصمیم گیری های کلان سازمانی که مستلزم صرف هزینه های سنگین می باشد.
حذف تشریفات مازاد اداری و هزینه های جاری غیر ضروری مثل : خرید انواع و اقسام روز نامه ها و مجلّات برای هر یک از دفاتر بصورت روزانه ، جلسات و نشستهای غیر ضروری با پذیراییهای سنگین ، اختصاص خودرو و راننده برای هر یک از مدیران بطور جداگانه و . . . .
- عدم حضور کارکنانی که نیاز به ماندن آنها نیست (در ساعات غیر اداری ) به جهت گرفتن اضافه کار و . . . که این امر علاوه بر اتلاف وقت آنان ، مستلزم صرف هزینه های زاید از جمله آب ، برق ، گاز ،تلفن و. . . می باشد .
- ادغام واحدها یا بخشهای موازی در چارت تشکیلاتی سازمانها و ادارات دولتی که علاوه بر چابک سازی و کارآمدی بیشتر آنها ، از دوباره کاری و صرف هزینه های فراوان نیروی انسانی و تجهیزات مازاد جلو گیری می کند .

ج ) سطح ملّی :
----------------
- جلو گیری از هدر رفتن آب ، برق ، گاز و سایر سرمایه های ملی به علت فرسودگی شبکه انتقال و توزیع و یا عدم ذخیره سازی مناسب آنها .
- ساماندهی توزیع یارانه ها به کالاهای اساسی و انرژی مصرفی بر اساس استاندارد میزان مصرف سرانه و پرداخت هزینه مازاد مصرف توسط خود افراد .
- فرهنگ سازی جهت مصرف متعادل و منطقی و ایجاد الگوی صحیح مصرف در جامعه از طریق آموزش و پرورش ، رسانه ها و . . . بویژه از طریق سینما و تلویزیون در فیلم ها و سریال ها .
- وضع قوانین ومقررّات لازم جهت اجرای الگوی صحیح مصرف در جامعه و پرهیز از مصرف بی رویه .
- برخورد قانونی با متخلّفان و تضییع کنندگان منابع و منافع ملی .
- ساماندهی تبلیغات تجاری و بازرگانی رسانه ها که خود مروّج فرهنگ تجمل گرایی و مصرف زدگی اند .
- تسریع در پروژه های زیر بنایی که می توانند به ذخیره سازی انرژی و منابع طبیعی کمک کنند مثل سد سازی ، راه اندازی پالایشگا هها و مجتمع های پتروشیمی ، شبکه های انتقال و توزیع آب ، گاز و برق ، نیروگاههای هسته ای و . . . .
- تولید و توزیع کالاهایی که می توانند در مصرف جامعه صرفه جویی ایجادکنند مثل لامپ های کم مصرف
- اجرای آیین نامه ها و مقررات مهندسی که به بهینه سازی ساختمانها در مصرف انرژی کمک می کند .
- نظارت دقیق بر تولید کالاهای اساسی مثل نان، گوشت ، برنج ، روغن ، شکر ، سیفی جات ، میوه جات و . . . با کمترین ضایعات و استفاده از روشهای مکانیزه در تولید این محصولات به منظور افزایش تولید با حداقل هزینه ممکن و کیفییّت مطلوب .
- استفاده بیشتر و بهتر از مواد قابل بازیافت در تولید محصولات جدید و کاهش آلودگیهای محیطی .
- اعمال ممنوعیّتهای قانونی و بودجه ای برای سفرهای غیر ضروری و همایشها و اجلاسهای ناکارآمد دستگاههای دولتی .
- نظارت بر میزان انرژی مصرفی توسط اصناف ، بازار و مشاغل آزادو اعمال برخوردهای قانونی با مسرفین ( بویژه در مورد آب وبرق ).
- دقت در خاموشی چراغهای معابر عمومی ، بزرگراههاو خیابانها پس ازروشنایی هوا و چراغانیهای پیوسته کوچه ها و محلّه ها در جشن ها و مناسبت ها .
لازم به ذکر است موارد مذکور تنها بخشی از اقدامات و راهکارهای اجرایی جهت " مدیریت مدبّرانه مصرف " درسطوح مختلف فردی ، سازمانی و ملی می باشد و موارد بسیار دیگری نیز می توان بدان افزود
امید است که با اجرای را هکارهای لازم درسطوح مختلف بتوانیم به این شعار ، جامه عمل بپوشانیم و با " حرکت به سوی اصلاح الگوی مصرف " ، گامهای مؤثری در جهت پیشرفت و توسعه جامعه اسلامیمان بر مبنای عدالت و ایمان برداریم .
نام نویسنده:آرمین حقی
مدرسه:شهید داریوش بینش